Fundacja Ekologiczna „Zielona Akcja” z siedzibą w Legnicy istnieje od 1991 roku. Obszarem jej działania jest cała Polska ze szczególnym naciskiem na Dolny Śląsk. Celami, jakie sobie stawia są: ochrona zasobów przyrodniczych i kulturowych, rozwój działalności na rzecz ochrony środowiska oraz wspieranie inicjatyw społecznych i wspólnot lokalnych. W okresie od 1 września 2023r. do 31 października 2024r. realizowała projekt pod nazwą „TAK dla zieleni cmentarzy i miejsc pamięci”, który zakończyła sesja popularno-naukowa „Walory przyrodniczo-kulturowe cmentarzy zabytkowych i komunalnych na Dolnym Śląsku w aspekcie rozwoju funkcji ogrodowo-parkowych i adaptacji do zmian klimatu”.
Fundacja uważając cmentarze wiejskie za niezwykle cenny krajobraz kulturowy, krajobrazowy i przyrodniczy dostrzegła w ostatnich latach ich podleganie szczególnej presji dotyczącej zmian klimatycznych, nadmierną wycinkę czy pielęgnację nie uwzględniającą wartości przyrodniczych i siedliskowych starych drzew. Swoim projektem chciała zwrócić uwagę na to, jak wspólnie, angażując mieszkańców, organizacje i samorząd, można chronić te cenne miejsca.
Zaproszenie do udziału w projekcie wystosowano do gmin wiejskich Dolnego Śląska, z których wytypowano sześć miejscowości (Sieroszów, Stolec, Pielgrzymka, Kościelec, Koskowice i Lubiatów). Przeprowadzono w nich następujące działania:
Zadanie publiczne “Tak dla zieleni cmentarzy i miejsc pamięci” sfinansowane zostało ze środków Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego w ramach Rządowego Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich Nowe FIO na lata 2021-2030. Łączna kwota dofinansowania zadania wynosiła 167 000 zł (Link do strony z programem).
Dnia 5 grudnia 2024 w Centrum Witelona w Legnicy odbyło się seminarium „Walory przyrodniczo-kulturowe cmentarzy zabytkowych i komunalnych na Dolnym Śląsku w aspekcie rozwoju funkcji ogrodowo-parkowych i adaptacji do zmian klimatu”, wieńczące opisany projekt. Zaproszenie na to wydarzenie skierowano do przedstawicieli samorządów, służb komunalnych, parafii oraz mieszkańców Legnicy i regionu legnickiego, a także całego Dolnego Śląska. Podczas seminarium szczególna uwaga była poświęcona kwestiom utrzymania i odtwarzania zieleni i starodrzewu oraz zachowania historycznego charakteru cmentarzy zabytkowych. Przedstawione zostały także nowe kierunki zmian w planowaniu miejsc pochówku i układów przestrzennych, również na cmentarzach komunalnych.
Spotkanie rozpoczęła Irena Krukowska-Szopa, ekspertka zmian klimatu i zielono-niebieskiej infrastruktury, omawiając doświadczenia z realizacji pilotażowego projektu Fundacji. Osobom zgromadzonym na spotkaniu opowiedziała zarówno o założeniach, jak i o osiągniętych efektach.
Kolejne wystąpienie, zatytułowane „Walory i zagrożenia dla założeń układów ogrodowo-parkowych cmentarzy na Dolnym Śląsku, ekologiczne formy czerpania z przyrody wspomagające zieleń cmentarną i miejsca pochówku” poprowadziła Małgorzata Piszczek, architektka krajobrazu. Szczególnie interesująca wypowiedź, która zawierała informacje o roślinach, które warto zaprowadzać nie tylko na cmentarzach historycznych, ale przede wszystkim na nowo zakładanych nekropoliach. Warto wspomnieć, że prelegentka wielokrotnie wspominała o inicjatywie „Spod ziemi patrzy Breslau” wskazując, że cmentarze historyczne to obszary, na których zieleń sąsiaduje z kamieniem i przypominając, że przedwojenni mieszkańcy Dolnego Śląska nekropolie zakładali od podstaw jako ogrody i parki.
Joanna Waligóra-Kamińska, starszy inspektor ds. zabytków nieruchomych – zabytkowej zieleni Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków we Wrocławiu, Delegatura w Legnicy przedstawiła w bardzo czytelny sposób aspekty formalno-prawne dotyczące prac w obrębie zieleni wysokiej w tym starodrzewu na cmentarzach zabytkowych. Podczas prezentacji uczestnicy uzyskali wiedzę dotyczącą opieki konserwatorskiej i sposobów jej realizacji w odniesieniu do prac związanych z zielenią na terenie cmentarzy wpisanych do rejestru zabytków.
O zieleni i drzewach w dobie zmian klimatu, o monitoringu, pielęgnacji i rewitalizacji starodrzewu na cmentarzach opowiedział kolejny prelegent, czyli Krystian Komarnicki, dendrolog. W jego wypowiedzi najważniejszym było podkreślenie bioróżnorodności. Wskazywał, jak bogatym ekosystemem są stare drzewa i jaką szkodą dla środowiska jest ich wycinanie lub nadmierne formowanie. Opowiadał się w swoim wystąpieniu za odchodzeniem od tradycyjnych form pochówku, który w Polsce mocno wiąże się z użyciem trwałych materiałów na rzecz form bardziej ekologicznych.
W nieco symboliczny sposób temat swojego wystąpienia potraktował Roger Piaskowski, historyk sztuki, omawiając sacrum cmentarza jako ogrodu pamięci. Swoją wypowiedź osadził w realiach regionu legnickiego, wspominając przy tej okazji również o osobach pracujących na rzecz ratowania historycznych cmentarzy.
Mocnym akcentem na zakończenie seminarium okazało się być wystąpienie dr hab. Alicji Krzemińskiej z Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Wydziału Nauk o Ziemi i Kształtowania Środowiska Uniwersytetu Wrocławskiego. Omówiła współczesne praktyki projektowania założeń cmentarnych oraz użytkowania w formie parków i ogrodów pamięci w krajach europejskich, nie zatrzymała się jednak na tym. Przedstawiła zebranym najnowsze trendy, opisując ekologiczne pochówki stosowane już w świecie zachodnim. Nie stroniła również od pokazywania tradycji funeralnych z krajów dalekich kulturze zachodniej, natomiast bliskich pierwotnej potrzebie jedności z Ziemią.
Link do materiałów z seminarium
Zarówno projekt jak i seminarium są istotne dla wszystkich, którzy interesują się cmentarzami w różnych aspektach. Warto byłoby powtórzyć działania dla kolejnych chętnych, nagłaśniając nabór do projektu. Wielu społeczników dostrzeże w tym szanse dla miejsc, którymi opiekują się jedynie w oparciu o własne środki finansowe.
Tekst i zdjęcia: Hanna Szurczak