Sprawozdanie z przebiegu seminarium Cmentarze – milczący świadkowie historii
Wstęp
Nieformalna Grupa REM, zawiązana w styczniu 2018, rozpoczęła przygotowania do organizacji II edycji seminarium „Cmentarze, milczący świadkowie historii” przystąpieniem do konkursu o grant miejski. W ten sposób pozyskaliśmy fundusze z zadania Miejski Program Mikrograntów współfinansowanego ze środków Miasta Łodzi realizowanego przez Centrum OPUS. Organizacją patronacką dla REM w tym grancie był Związek Strzelecki Rzeczypospolitej oddział Łódź. Po raz kolejny Centrum Dialogu im. Marka Edelmana nieodpłatnie użyczyło nam sali konferencyjnej oraz promowało wydarzenie. Urząd Marszałkowski przekazał nam mapy, dzwonki rowerowe i opaski odblaskowe, czyli gadżety promujące Łódź. Mogliśmy obdarować nimi przybyłych na spotkanie gości.
Program seminarium do góry^
Część I: 9.00. - 10.30.
- Powitanie - Centrum Dialogu im. Marka Edelmana i Nieformalna Grupa REM
- Proboszcz Marcin Undas - Zgierz (Parafia EA w Zgierzu) – "O sprawach majątkowych Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w latach 1945 - 1989 słów kilka"
- Piotr Wypych - Łódź (Zespół PKWŁ - Oddział Terenowy Nadpilicznych Parków Krajobrazowych w Moszczenicy) - „Cmentarze ewangelickie na terenie Nadpilicznych Parków Krajobrazowych”
- Michał P. Wiśniewski - Toruń (Stowarzyszenie Lapidaria. Zapomniane cmentarze Pomorza i Kujaw) - „Ewangelicka Atlantyda. Zapomniane cmentarze województwa kujawsko-pomorskiego i ich ratowanie”
PRZERWA NA KAWĘ - 15 MIN
Część II: 10.45. - 12.15
- Maciej Błachowicz - Kalisz (UAM Wydział Pedagogiczno – Artystyczny w Kaliszu) - „Cmentarze przy Rogatce w Kaliszu. Zarys problematyki ochrony”
- Małgorzata Fabiszak - Poznań (Wydział Anglistyki, Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu), Anna Weronika Brzezińska - Poznań (Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej, Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu) - „(Nie)pamiętane poznańskie cmentarze - metodyka badań nad pamięcią zbiorową”
- Joanna Wałkowska - Poznań (Stowarzyszenie Rewitalizacji Zabytkowych Cmentarzy “Koimeterion) - „O czym milczą nagrobki? Symbolika sztuki sepulkralnej na cmentarzach ewangelickich w Wielkopolsce”
PRZERWA NA KAWĘ - 15 MIN
Część III: 12.30. - 14.30.
- Monika Cepil - Łódź (Wydział Nauk Geograficznych, Uniwersytet Łódzki) - „Aspekty przestrzenne i osadnicze wiejskich cmentarzy ewangelickich w Polsce Środkowej dawniej i dziś”
- Proboszcz Waldemar Wunsz - Konin (Parafia Ewangelicko-Augsburska w Koninie) - „Cmentarz ewangelicki, cmentarz niemiecki...”
- Damian Kruczkowski - Konin (Wielkopolskie Stowarzyszenie na Rzecz Ratowania Pamięci Frydhof) - „Ratując olęderskie cmentarze Wielkopolski Wschodniej”
- Marta Małkus - Wschowa (Muzeum Ziemi Wschowskiej) - „Idea stworzenia trasy turystycznej „Zabytkowe Cmentarze”
PRZERWA NA OBIAD - 45 MIN.
Część IV: 15.15. - 16.45.
- Teresa Klimowicz, Jan Kutnik, Monika Tarajko - Lublin (Stowarzyszenie “Studnia Pamięci”) - „Metody zachowania cmentarzy żydowskich na Lubelszczyźnie na przykładzie działań Stowarzyszenia “Studnia Pamięci”
- Wiktor Knercer - Olsztyn (Stowarzyszenie „Borussia” w Olsztynie) - „Cmentarze ewangelickie w krajobrazie Mazur”
- Szymon Modrzejewski i Olga Solarz - Beskid Niski (Stowarzyszenie „Magurycz”) - „32 lata społecznej działalności remontowej Stowarzyszenia „Magurycz”
PRZERWA NA KAWĘ - 15 MIN.
Część V: 17.00.- 19.00.
- Anna Majewska - Łódź (Wydział Nauk Geograficznych; Instytut Archeologii, Uniwersytet Łódzki) - „Mikrokosmosy społeczności, czyli… cmentarze protestanckie opuszczonych mazurskich wsi”
- Angelika Babula - Gostków (Fundacja Anna) - „Okruchy przeszłości. Cmentarz ewangelicki w Gostkowie”
- Cezary Pawlak - Łódź (Towarzystwo Opieki nad Starym Cmentarzem przy ulicy Ogrodowej w Łodzi)
- Podsumowanie – Nieformalna Grupa REM
Seminarium w ujęciu statystycznymdo góry^
W seminarium „Cmentarze, milczący świadkowie historii. Edycja druga”, które odbyło się w Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi dnia 17.11.18 uczestniczyły 64 osoby, reprezentujące 11 województw. Mieliśmy również gościa zza granicy. Jeden ze słuchaczy przybył z Niemiec, z miejscowości Greifswald. Wystąpiło 19 prelegentów z 8 województw.
Rys.1 Miejsca, z których przybyli prelegenci
Rys.2 Rozkład uczestników wg województw
Prelegencido góry^
Ks. dr Marcin Undas - proboszcz Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Zgierzu, administrator PEA w Ozorkowie. Studiował teologię ewangelicką w Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie w latach 1974-1979. Ordynowany został na duchownego Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w 1980 r. Pracował także w parafiach ewangelickich w Łodzi, Łęczycy, Łowiczu, Kutnie, Płocku. W 2014 roku obronił pracę doktorską pt. „Powstanie i rozwój Kościoła Ewangelickiego na terenach dawnego Mniejszego Państwa Stanowego Wodzisław w latach 1517 – 1914”. Członek Rady Diecezjalnej Diecezji Warszawskiej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w latach 2012-2017. Zaangażowany w pracę Oddziału Regionu Łódzkiego Polskiej Rady Ekumenicznej. Interesuje się historią Małych Ojczyzn.
Piotr Wypych - wicedyrektor Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Łódzkiego, Oddziału Nadpilicznych Parków Krajobrazowych w Moszczenicy. Leśnik, artysta grafik (ASP Kraków), artysta fotografik (ZPAF), doktor nauk humanistycznych (Uniwersytet Rzeszowski). Od wielu lat zajmuje się krajobrazem kulturowym województwa łódzkiego - a w szczególności ziemi piotrkowskiej i doliny Pilicy. Autor ponad stu wystaw fotograficznych (indywidualnych i zbiorowych). Zrealizował dziesięć albumów fotograficznych dotyczących krajobrazu kulturowego i przyrodniczego regionu łódzkiego i Nadpilicza. Autor kilkudziesięciu artykułów naukowych i popularno naukowych. Wspólnie z etnografem Andrzejem Białkowskim w pierwszym dziesięcioleciu XXI wieku zinwentaryzował i opisał cmentarze ewangelickie i żydowskie na terenie obecnego województwa łódzkiego - w wyniku tych działań powstały dwie wystawy fotograficzne i dwie książki poświęcone tejże tematyce. Piotr Wypych wraz z Andrzejem Białkowskim są autorami programu rewitalizacji i odtwarzania najstarszych kapliczek i krzyży drewnianych w łódzkim - "Pejzaż Wszystkich Świętych".
Michał P. Wiśniewski – prezes stowarzyszenia „Lapidaria. Zapomniane cmentarze Pomorza i Kujaw”. Stowarzyszenie działa od prawie dwóch lat, w latach 2009 - 2017 funkcjonowało jako Grupa Nieformalna Lapidaria. Stowarzyszenie zajmuje się działalnością na rzecz zapomnianego, lokalnego tzw. trudnego dziedzictwa, jakim są nieczynne cmentarze innowiercze na terenie województwa kujawsko-pomorskiego. Uznając, że ten rodzaj pozostałości po wieloreligijnej Polsce jest nadal zbyt często pomijany przez lokalne władze i instytucje, Lapidaria aktywne są w trzech płaszczyznach: 1) dokumentacja, 2) porządkowanie, 3) edukacja.
Dokumentacja to nie tylko fotografowanie cmentarzy lub pozostałości po nich, ale przede wszystkim wnikliwy opis w oparciu o źródła znalezione w archiwach lub delegaturach wojewódzkiego urzędu ochrony zabytków. Wyjątkową wartością dodaną są wywiady z najstarszymi mieszkańcami danej miejscowości. Ich dokumentacja wypełnia lukę i stanowi materiał dla ewentualnych późniejszych badań porównawczych dla historyków lub regionalistów. Do tej pory udało się zinwentaryzować ponad 600 spośród 1875 zapomnianych cmentarzy w naszym województwie. Efekty można prześledzić bezpłatnie na stronie internetowej http://lapidaria.wikidot.com. To bodajże jedyna taka baza w Polsce.
Porządkowanie, czyli inicjowanie, udział bądź współudział w szeroko rozumianych akcjach porządkowo-renowacyjnych lub upamiętniających nieczynne cmentarze, to kluczowa misja Lapidariów. Robią to nieprzerwanie, od 2011 jako grupa nieformalna, a od 2017 jako stowarzyszenie. Najbardziej doświadczeni członkowie mogą pochwalić się pracą na 34 cmentarzach, głównie na Kujawach i ziemi dobrzyńskiej, ale nie tylko. By porządkowany obiekt nie popadł w zapomnienie koniecznie nawiązują współpracę z lokalnymi instytucjami (urzędy gmin, OSP, szkoły, leśnictwa, GOK, biblioteki, parafie) lub społecznościami (stowarzyszenia, nieformalne grupy inicjatywne). Wszystko w celu wyłonienia ewentualnego przyszłego opiekuna po tym jak cmentarz ponownie zaistnieje w świadomości lokalnej. Mają na koncie m. in. stałą współpracę z toruńskim samorządem przy porządkowaniu zapomnianych cmentarzy lewobrzeżnego Torunia, udane renowacje cmentarzy menonickich w Trylu we współpracy z mieszkańcami i szkołą, ich członkowie wchodzili w skład zespołu realizującego opracowanie programu ochrony nekropolii Torunia. Trzykrotnie zostali beneficjentami konkursu Funduszu Inicjatyw Obywatelskich.
Edukację traktują jako swoją nieodzowną powinność. Uważają, że wiedza o cmentarzach innowierczych i społecznościach dawniej z nich korzystających jest nadal powierzchowna i najeżona stereotypami lub wręcz kłamstwami. By temu przeciwdziałać realizują lekcje tematyczne w szkołach. Zaczynają od uświadamiania istnienia zapomnianej, zdewastowanej sfery sacrum, a kończą na pozyskaniu deklaracji trwałej opieki ze strony szkoły. Działania edukacyjne realizują także na poziomie akademickim. Stąd udział w 4 konferencjach i co za tym idzie publikacje naukowe. O ich zaangażowaniu świadczą liczne artykuły w prasie lokalnej i reportaż radiowy o działalności stowarzyszenia. Poza tym służą radą każdemu, kto chce zmierzyć się z tematyką ratowania cmentarzy, zarówno pod względem urzędowym jak i merytorycznym.
Maciej Błachowicz UAM Wydział Pedagogiczno – Artystyczny w Kaliszu – historyk Kalisza, regionalista. Problematyka ochrony zabytkowych cmentarzy zainteresowała go ze względu na piękno i dramatyczny stan dziedzictwa cmentarnego w jego rodzinnym mieście Kaliszu. Cmentarze przy Rogatce, bo o nich tu mowa, położone są na malowniczych wzgórzach przy dawnym wjeździe do miasta tzw. Rogatce Wrocławskiej. Składają się z trzech nekropolii – protestanckiej (początki sięgające XVII wieku), prawosławnej (1786 rok) i katolickiej (1807 rok). Historia tych obiektów jest nie tylko świadectwem minionej wielokulturowości miasta, ale też z racji jego kompletnego zniszczenia w 1914 roku jedną z nielicznych pamiątek po dawnym dziewiętnastowiecznym Kaliszu. Niestety cmentarze kaliskie należy uznać za dziedzictwo zagrożone. O ile nekropolia protestancka i prawosławna rozsypują się na naszych oczach ze starości, cmentarz katolicki, choć zadbany, niszczeje na skutek ciągłego użytkowania. O skali problemu miał okazję przekonać się podczas kilkuletnich prac porządkowych studentów kierunku Ochrona Dóbr Kultury WPA UAM na cmentarzu ewangelickim w Kaliszu. Jest też autorem kilku artykułów na temat historii i ochrony tych zabytków. Interesuje się więc nie tylko szeroką kulturą funeralną, ale też problemami ochrony jak i poszukiwaniem doktryny konserwatorskiej dla tak specyficznego dziedzictwa, jakim są dawne nekropolie polskie.
Prowadzi fanpage: Życie i śmierć cmentarzy przy Rogatce w Kaliszu. https://www.facebook.com/cmentarzeprzyrogatce/
Dane kontaktowe: blachowicz@wp.pl
Małgorzata Fabiszak, dr hab. Prof. UAM. Jest zatrudniona na Wydziale Anglistyki Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu. W latach 2012-2015 profesor wizytująca na Uniwersytecie Wiedeńskim. Jej zainteresowania badawcze skupiają się na dwóch nurtach: językoznawstwie kognitywnym i analizie dyskursu. W 2012 roku ukończyła Podyplomowe Studium Historii i Kultury Żydów w Polsce prowadzone w Instytucie Historii Uniwersytetu Warszawskiego. Przez kilkanaście lat mieszkała w pobliżu Parku Kosynierów w Poznaniu.
Anna Weronika Brzezińska, dr hab. Prof. UAM. Etnolożka, pracuje w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Jej zainteresowania badawcze skupiają się na zagadnieniach związanych z dziedzictwem kulturowym (jego społecznym postrzeganiu i ochronie), aktywizacją społeczności lokalnych i edukacją regionalną. Jest członkinią Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego oraz Wielkopolskiego Towarzystwa Kulturalnego. Mieszka w pobliżu Parku im. Gustawa Manitiusa w Poznaniu.
Efektem badań jest monografia „Cmentarz / park / podwórko. Poznańskie przestrzenie pamięci”, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2018.
Praca powstała w wyniku realizacji projektu badawczego o nr 2013/09/B/HS6/00374, pt. „Pamięć i tożsamość w krajobrazie miejskim: Studium przypadku na przykładzie Poznania” finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki
Strona internetowa projektu: http://wa.amu.edu.pl/PaToPoz/
Joanna Wałkowska - archeolog, prezes Stowarzyszenia Rewitalizacji Zabytkowych Cmentarzy „Koimeterion” Stowarzyszenie „Koimeterion” oficjalnie zaistniało 4 stycznia 2018, z chwilą wpisu do ewidencji stowarzyszeń zwykłych prowadzonej przez Prezydenta Miasta Poznania, pod nr 119. Celem Stowarzyszenia jest rewitalizacja zabytkowych miejsc pamięci, ze szczególnym uwzględnieniem cmentarzy, niezależnie od wyznania. Stowarzyszenie działa zwłaszcza na rzecz cmentarzy nieczynnych, które są zapomniane i ulegają degradacji. Stanowią one cenne dziedzictwo kulturowe, jak również przyrodnicze naszego kraju. Poprzez rewitalizację cmentarzy członkowie rozumieją renowację wchodzących w ich skład obiektów zabytkowych, ochronę dziedzictwa przyrodniczego, a także ponowne włączenie do egzystowania w przestrzeni społecznej, w tym poprzez turystykę („rewitalizacja społeczna”). Są zdania, że cmentarz to przede wszystkim miejsce spoczynku zmarłych, którego nie powinno się zakłócać i dlatego każdy cmentarz powinien bezwarunkowo podlegać ochronie jako całość (zarówno pochówki, groby, nagrobki, elementy architektury, jak i charakterystyczne - „cmentarne” gatunki roślin). Z tego względu starają się przede wszystkim edukować, pokazywać wartość zabytkowych cmentarzy, a także przeprowadzać właściwe prace porządkowe i (w dalszej perspektywie) renowacyjne, które pozwolić mogą na wyeksponowanie zarówno wartości kulturowych, jak i przyrodniczych cmentarzy. Uważają, że warto dążyć do wypracowania kompromisu między zachowaniem obu tych wartości, które składają się na piękno nekropolii.
Stowarzyszenie obecnie bierze udział w realizacji dwóch projektów:
-
Cmentarz w Orzeszkowie - świadek historii walk o niepodległość:Projekt dofinansowany ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu „Wspieranie opieki nad miejscami pamięci i trwałymi upamiętnieniami w kraju 2018”.Beneficjentem dotacji jest Kwileckie Centrum Kultury i Edukacji. Stowarzyszenie „Koimeterion” zostało zaproszone do współpracy jako partner w projekcie. W ramach projektu członkowie Stowarzyszenia przeprowadzają prace porządkowe na zabytkowym cmentarzu ewangelicko-reformowanym w Orzeszkowie (gm. Kwilcz, pow. międzychodzki), wykonują szczegółową inwentaryzację nagrobków oraz inwentaryzację botaniczną (we współpracy ze Stowarzyszeniem Polskich Architektów Krajobrazu). Końcowym efektem projektu ma być publikacja, której wydanie planowane jest na koniec 2018 roku.Stowarzyszenie zbiera również fundusze na rzecz cmentarza: więcej informacji można znaleźć na stronie internetowej oraz profilu na Facebooku (adresy witryn zamieszczone poniżej).
-
Nim znikną całkowicie... cmentarze ewangelickie na terenie powiatu poznańskiegoProjekt realizowany jest we współpracy z Instytutem Historii UAM (koordynatorem jest prof. Jerzy Kołacki). Celem jest wykonanie aktualnej dokumentacji opisowej i fotograficznej wszystkich cmentarzy ewangelickich na terenie powiatu poznańskiego, a następnie przygotowanie wystawy, która prezentowana będzie w listopadzie 2018 r.W późniejszym czasie zaś zgromadzony materiał posłuży do wydania publikacji. Na terenie powiatu poznańskiego (nie licząc ścisłego obszaru Poznania) udało się zarejestrować do tej pory 100 cmentarzy ewangelickich.
Monika Cepil - doktorantka w Katedrze Geografii Politycznej, Historycznej i Studiów Regionalnych Wydziału Nauk Geograficznych Uniwersytetu Łódzkiego. Zainteresowania naukowe: geografia historyczna, osadnictwo, ruralistyka, toponimia i dziedzictwo kulturowe wsi. Autorka artykułów dotyczących głównie kolonizacji fryderycjańskiej, osadnictwa olęderskiego w Polsce Środkowej oraz kolonizacji józefińskiej w dawnej Galicji w kontekście genezy, struktur morfologicznych i dziedzictwa kulturowego. Badaniami nad lokalizacją i pozostałościami wiejskich cmentarzy ewangelickich zajmuje się od 2016 r. w obrębie Polski Środkowej obecnie rozszerzyła swoje działania na terytorium dawnego zaboru austriackiego. W 2017 r. ukazały się artykuły: ,,Śladami osadników fryderycjańskich w Środkowej Polsce. Cmentarze i ich pozostałości” (Studia z Geografii Politycznej i Historycznej, tom 6) oraz ,,Szlakiem osad olęderskich w powiecie zgierskim” (Warsztaty z Geografii Turyzmu, tom 1). Pierwszy artykuł dotyczy genezy, lokalizacji (dawnej i obecnej) oraz dziedzictwa kulturowego nekropolii usytuowanych w koloniach fryderycjańskich, natomiast drugi obrazuje rozmieszczenie nekropolii (nie tylko) znajdujących się w osadach olęderskich. Jej praca na rzecz ratowania cmentarzy polega na wyszukiwaniu miejsc dawnych pochówków na archiwalnych materiałach kartograficznych i ich korelacji w krajobrazie, następnie sprawdzeniu, czy dany obiekt widnieje w rejestrze zabytków lub gminnej ewidencji zabytków. W tym roku doktorantka podjęła udaną inicjatywę zgłoszenia na listę zabytków województwa łódzkiego cmentarza w Mariopolu gm. Dąbrowice.
Ks. Waldemar Wunsz – proboszcz Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Koninie od 2011 r. Mąż, ojciec 2 synów. Z wykształcenia technik-mechanik samochodowy, ale woli motocykle. Studiował na Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie oraz w Instytucie Historii Sztuki na UW. Ordynowany na duchownego w Krakowie, wikariusz w Parafii Świętej Trójcy w Warszawie. Nie narzeka na nadmiar wolnego czasu. W Koninie zaangażowany w Stowarzyszeniu Frydhof.
Damian Kruczkowski – wiceprezes Wielkopolskiego Stowarzyszenia na Rzecz Ratowania Pamięci "FRYDHOF", członek Towarzystwa Przyjaciół Konina,członek Stowarzyszenia „Akcja Konin”, członek Stowarzyszenia "Łazęga Poznańska" oraz nieformalnej grupy "Zmieniamy Konin". Społecznik z krwi i kości. Zawodowo zajmuje się szkoleniami. Praca z ludźmi jest jego pasją. Z wykształcenia socjolog, z zamiłowania – historyk, regionalista, etnograf, antropolog.
Wielkopolskie Stowarzyszenie na Rzecz Ratowania Pamięci "FRYDHOF" to jeszcze młoda organizacja, gdyż formalnie istnieje od kilkunastu miesięcy. Wcześniej była nieformalną grupą, która za pośrednictwem internetu organizowała akcje porządkowania starych, głównie olęderskich cmentarzy w regionie konińskim. Ratując zapomniane cmentarze, stowarzyszenie ocala pamięć o dawnych mieszkańcach swojego regionu, przypomina jak wielokulturowe było jego społeczeństwo. Organizując akcje sprzątania członkowie stowarzyszenia zawsze starają się zapraszać do współpracy miejscowe organizacje, stowarzyszenia, młodzież szkolną. Chcą aby to oni dbali w przyszłości o cmentarz. Ich praca polega głównie na oczyszczaniu terenu z krzewów i podnoszeniu zrujnowanych pomników. Odbudowali też bramę jednego z cmentarzy, robią ogrodzenia aby zapobiec wjeżdżaniu pojazdów. W tym roku wydają też pierwszą publikację o nadwarciańskich cmentarzach olęderskich. Dzięki pracy członków "Frydhofu" oraz wolontariuszy udało się uporządkować już kilkanaście cmentarzy.
Marta Małkus - dyrektor Muzeum Ziemi Wschowskiej. Ponad osiem lat jej miejscem pracy było Lapidarium Rzeźby Nagrobnej we Wschowie. Miejsce wyjątkowe, gdzie „pachnie historią”. Czas ten pozwolił jej zrozumieć problemy starych nekropolii i ich urok w każdej porze roku. Jest historykiem sztuki, absolwentką Uniwersytetu Wrocławskiego. Zainteresowania badawcze skupia na sztuce krajów Europy środkowej w XVI - XVIII wieku, w tym szczególnie pogranicza Śląska i Wielkopolski. Badania nad symboliką ikonografii sepulkralnej sprawiają jej najwięcej satysfakcji. Będąc kuratorem wystawy: „Verbum Domini manet in aeternum. Wschowski Syjon – centrum wielkopolskiego protestantyzmu” (2017); „Czas przez nikogo niezłapany” (2016); "Kamień, papier, farba. Wschowskie frotaże Eugeniusz i Janusza Stankiewiczów" (2015), autorką scenariusza wystawy planszowej: "Wschowski Syjon czyli obrazy z życia wschowskiej parafii luterańskiej w XVI - XVIII w. (2013) starała się ukazać wyjątkowe walory wschowskiego, luterańskiego cmentarza.
Dawne wschowskie cmentarze są przestrzenią realizacji projektów edukacyjnych, naukowych, spotkań mieszkańców. Tak jak wiele nekropolii potrzebują kompleksowego programu prac konserwatorskich i środków na jego realizację.
W dniach 28-29 kwietnia 2016 r. odbyło się Polsko-Niemieckie Forum Konserwatorskie dotyczące zabytkowych cmentarzy. Obrady przebiegły pod tytułem: „Zabytkowe Cmentarze. Znaczenie – Ochrona – Konserwacja”. W Muzeum Ziemi Wschowskiej spotkali się ludzie związani z badaniem historycznych nekropolii oraz praktycy zaangażowani na co dzień w ratowanie zabytkowych cmentarzy. Uczestnicy Forum mogli poznać zagadnienia związane z cmentarzami: św. Mikołaja w Görlitz, wokół Kościoła Pokoju w Świdnicy, Lapidarium w Kożuchowie, Lesznie oraz cmentarza otaczającego dawny kościół Łaski w Jeleniej Górze. Oprócz bloku wykładów i dyskusji odbyła się sesja wyjazdowa do Leszna i Kożuchowa. Podczas Forum zainicjowany został pomysł stworzenia trasy turystycznej „Zabytkowe Cmentarze”, na której znajdą się na początek dawne cmentarze w Zittau, Görlitz, Świdnicy, Kożuchowie, Bytomiu Odrzańskim, Wschowie, Lesznie i Śmiglu. W przyszłości trasa może stać się szlakiem ogólnopolskim lub nawet europejskim. Organizatorami Forum było Muzeum Ziemi Wschowskiej i Dyrektor Referatu Kultury BKM Rządu Republiki Federalnej Niemiec Magdalena Oxfort. Działania zrealizowano w partnerstwie z Lubuskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków oraz Towarzystwem Przyjaciół Ziemi Kożuchowskiej.
Teresa Klimowicz - filozofka i historyczka, prezeska Stowarzyszenia "Studnia Pamięci", przewodniczka, aktywistka i społeczniczka zajmująca się dziedzictwem żydowskim na Lubelszczyźnie, absolwentka Paideia-European Institute for Jewish Studies, pracowniczka Ośrodka "Brama Grodzka-Teatr NN" oraz Instytutu Kulturoznawstwa UMCS.
Stowarzyszenie “Studnia Pamięci” jest lubelską organizacją pozarządową, działającą od 2008 r. Działalność Stowarzyszenia, oparta o szeroko rozumianą pracę społeczną, skupia się wokół tematyki edukacji i pamięci historycznej. Organizuje podróże edukacyjne do miejsc pamięci w Polsce i Ukrainie, konferencje, seminaria, wykłady, warsztaty, wystawy, spotkania, pokazy filmów, akcje uliczne oraz spacery tematyczne po Lublinie, jego zabytkach i miejscach związanych z wielowiekową historią oraz dziedzictwem kulturowym Żydów.
Od 2017 roku Stowarzyszenie prowadzi program Ogrodnicy Pamięci - projekt edukacyjny skierowany do osób zainteresowanych pracą z lokalnym dziedzictwem, w szczególności na terenie cmentarzy żydowskich. W jego ramach prowadzone są działania edukacyjne w szkołach, szkolenia dla wolontariuszy, prace porządkowe i inwentaryzacyjne na cmentarzach. Stowarzyszenie współpracuje z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków, któremu przedkładane są rezultaty działań inwentaryzacyjnych. Projekt był realizowany przy finansowym wsparciu Narodowego Instytutu Dziedzictwa oraz Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego. W ramach tego programu podejmowana była również współpraca z archeologami. W 2017 roku członkowie Stowarzyszenia pracowali wspólnie z grupą dr Caroline Sturdy-Colls ze Staffordshire University, która objęła badaniami cmentarze żydowskie w Piaskach i w Wąwolnicy. Obecnie w projekt przywracania pamięci i objęcia ochroną cmentarza żydowskiego w Krasnymstawie zaangażowano grupę Archeo Future. Archeologowie mają za zadanie zlokalizowanie przy pomocy badań magnetometrycznych nieznanej granicy cmentarza żydowskiego w Krasnymstawie. Jej określenie jest warunkiem wpisania cmentarza do rejestru zabytków.
Doświadczenia zgromadzone w czasie projektu zostały zebrane w formie podręcznika dostępnego jako publikacja internetowa: https://issuu.com/stowarzyszeniestudniapamieci/
Jan Kutnik - filozof, psycholog i historyk europeista. Uzyskał doktorat z filozofii, zajmując się koncepcją człowieka w filozofii dialogu i egzystencjalizmie. Aktualnie związany z Katolickim Uniwersytetem Lubelskim Jana Pawła II, pracuje nad dysertacją z zakresu psychologii w ramach Międzyuczelnianego Programu Interdyscyplinarnych Studiów Doktoranckich Akademii "Artes Liberales". Członek zarządu Stowarzyszenia "Studnia Pamięci".
Monika Tarajko – doktorantka w Zakładzie Badań nad Dziedzictwem Kulturowym w Instytucie Kulturoznawstwa UMCS w Lublinie, menadżerka i animatorka kultury. Specjalistka ds. edukacji w Ośrodku „Brama Grodzka – Teatr NN” i członkini Stowarzyszenia „Studnia Pamięci”. Od kilku lat zajmuje się inwentaryzacją cmentarzy żydowskich na Lubelszczyźnie. Prywatnie pasjonuje się fotografią, grafiką komputerową i wielokulturowością.
Wiktor Knercer. Historyk, od roku 1979 pracuje w instytucjach związanych z ochroną zabytków. W 1980 roku rozpoczął pracę w Olsztynie w Biurze Badań i Dokumentacji Zabytków, następnie w Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków oraz w Narodowym Instytucie Dziedzictwa na stanowisku starszego specjalisty zajmującego się historią regionu i problematyką ochrony zabytkowych cmentarzy i założeń parkowych na terenie województwa warmińsko-mazurskiego.
W „Borussia” autor programu młodzieżowych obozów konserwatorskich dotyczących rewaloryzacji cmentarzy wojennych z okresu I wojny światowej, współautor cyklu seminariów „Nowe życie pod starymi dachami” dotyczącego zagospodarowania i ochrony obiektów zabytkowych. Autor ponad 40 publikacji dotyczących historii i problemów ochrony zabytkowych cmentarzy i założeń dworsko-parkowych na terenie Polski Północnej oraz szeregu opracowań konserwatorskich. Prowadził przez 12 lat zajęcia z zakresu ochrony zabytkowego krajobrazu i ochrony założeń ogrodowych w Katedrze Architektury Krajobrazu UWM w Olsztynie.
Członek Stowarzyszenia Ratowania Dawnych Cmentarzy na Warmii i Mazurach, Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków, Stowarzyszenia Polskich Architektów Krajobrazu, ponadto członek Zarządu Stowarzyszenia Wspólnota Kulturowa „Borussia”, Polskiego Towarzystwa Historycznego, członek komitetu redakcyjnego „Rocznika Mazurskiego”.
Szymon Modrzejewski - polski kamieniarz, zajmuje się głównie remontowaniem nagrobków z użyciem wybranych technik konserwatorskich. W latach 1987-1995 był współorganizatorem konserwatorskich obozów Nadsanie, w 1996 założył Nieformalną Grupę Kamieniarzy Magurycz, która działała 10 lat, a w 2007 przekształciła się w Stowarzyszenie Magurycz, którego jest prezesem. Zajmuje się porządkowaniem i rekonstrukcją cmentarzy wszystkich wyznań i innych zabytków kultury materialnej na obszarze południowo-wschodniej Polski (Bieszczady, Beskid Niski, Roztocze) na cmentarzach ukraińskich, żydowskich i niemieckich. Zdarza się mu pracować w Ukrainie na cmentarzach polskich, ukraińskich i żydowskich (od 2007 r.). Remontował także polskie nagrobki w Gruzji oraz Bośni i Hercegowinie. Ogółem w ramach 89 dwutygodniowych obozów oraz dziesiątków krótszych działań w ciągu 32 sezonów pracował ze społecznikami na ponad 140 cmentarzach, na których wyremontowali blisko 2700 nagrobków. Do tej liczby dodać należy około 150 krzyży przydrożnych, 
chrzcielnic, kaplic, ale także żelaznych krzyży z nieistniejących cerkwi. Był stypendystą Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W kwietniu 2011 roku otrzymał w Amsterdamie Grand Prix Europa Nostra w kategorii: ochrona dziedzictwa kulturowego (nagroda ta trafiła do Polski tylko dwa razy). Jest to najbardziej prestiżowa europejska nagroda w tej dziedzinie.
Anna Majewska - doktorantka w Katedrze Geografii Politycznej, Historycznej i Studiów Regionalnych Wydziału Nauk Geograficznych Uniwersytetu Łódzkiego oraz absolwentka studiów II-go stopnia kierunku archeologia na Uniwersytecie Łódzkim. Swoją pracę badawczą poświęca ratowaniu pamięci o dziedzictwie kulturowym – tym zanikającym w wymiarze materialnym. Wierzy, że dokumentacja, której dokonuje, „zamrażająca” w formie opracowań stan obecny przemijających przestrzeni, przybliża do ich poznania oraz uwrażliwia na wartość, jaką stanowi dziedzictwo kulturowe posiadające tak różne oblicza. Największą uwagę poświęca żydowskim oraz protestanckim obiektom religijnym, w szczególności cmentarzom. Jej praca magisterska, dotycząca problematyki żydowskiego dziedzictwa religijnego w województwie śląskim, została nagrodzona, jako najlepsza praca magisterska w prestiżowych konkursach organizowanych m.in. przez Polskie Towarzystwo Geograficzne oraz Żydowski Instytut Historyczny. Obecnie przemierza opuszczone mazurskie wsie, rejestrując ich zapomniany krajobraz kulturowy. Odczytuje historie, które pozostają w nim zapisane.
Angelika Babula - właścicielka cmentarza ewangelickiego w Gostkowie, prezes Fundacji ANNA w Gostkowie. Zawodowo pracuje jako Główna Księgowa w firmie transportowej i wychowuje dwóch synów. Z wykształcenia ekonomista, z zamiłowania społecznik, regionalista. Końcem 2015 r. Gmina Stare Bogaczowice, która była właścicielem terenu nieczynnego cmentarza ewangelickiego, postanowiła wystawić go na sprzedaż. Razem z mamą, Haliną Bryk, stanęła do przetargu i tak cmentarz stał się ich własnością, a życie całej rodziny splotło się z jego losami. XIX wieczny cmentarz ewangelicki w Gostkowie, opuszczony, zapomniany i zaniedbany, stanowił nierozłączny element krajobrazu wsi. Wraz z wysiedleniem ludności niemieckiej z końcem 1946 r. cmentarz stracił opiekunów. W późniejszych latach był celowo dewastowany i grabiony, skazany na zagładę i zapomnienie. Przez ostatnie siedemdziesiąt lat nikt nie zajmował się tym miejscem, roślinność dopełniała aktu zniszczenia. W momencie zakupu teren zupełnie nie przypominał nekropoli, w całości porośnięty był drzewami i chaszczami, pootwierane kwatery grobowe straszyły śmieciami wymieszanymi z resztkami trumien i ludzkich kości, niewidoczne były również nagrobki zupełnie przykryte ziemią, roślinnością i śmieciami. Od października 2015 r. właścicielki konsekwentnie porządkują teren cmentarza. Przy pracach pomagają najbliżsi, rodzina i przyjaciele, których znajdują w całej Polsce, a nawet poza jej granicami. Jednocześnie są zmuszone mierzyć się ze sceptycyzmem lokalnej ludności. Dziś zidentyfikowanych mają około 70 płyt grobowych, wszystkie one zostały ręcznie wykopane. W większości wykonane są z kamienia, piaskowca oraz granitu.
Fundacja Anna w Gostkowie, która powstała w styczniu 2016 r., została powołana w celu ratowania tego wyjątkowego miejsca. Fundacja to zaledwie sześć osób, z których każda aktywnie działa na rzecz ratowania cmentarza. W roku 2018 bez żadnego zewnętrznego dofinansowania udało się uratować przed zawaleniem kaplicę grobową. Dzięki pracy członków fundacji oraz wolontariuszy odbudowano zawaloną część budowli, całość zyskała nowe tynki i piękny dach z czarnej dachówki, ufundowanej przez właściciela jeleniogórskiej firmy Dachpol. Ostatnie kilka tygodni spędzili na grodzeniu terenu cmentarza.
Pracują, by przywrócić cmentarzowi dawny wygląd, ich poczynania można obserwować na stronie https://www.facebook.com/FundacjaAnna/.Zawsze można też odwiedzić to miejsce, a nawet przyłączyć się do wspólnej pracy.
Cezary Pawlak jest prezesem Towarzystwa Opieki nad Starym Cmentarzem przy ulicy Ogrodowej w Łodzi, które każdego roku organizuje kwestę na rzecz ratowania zabytków najstarszej łódzkiej nekropolii. Dzięki zaangażowaniu łodzian na odnawianie zabytkowych nagrobków każdego roku udaje się zebrać około sto tysięcy złotych. Jest też kustoszem Muzeum Miasta Łodzi, koordynatorem projektów wystawienniczych, historycznych i edukacyjnych, między innymi: „Zakład Urbanowskich. Rodzina Dzieło Twórcy” (2013 r.) Historyk, absolwent Uniwersytetu Łódzkiego. Nauczyciel historii na różnych poziomach nauczania: szkoły podstawowej, gimnazjum i liceum. Organizator szkolnych wydarzeń upamiętniających rocznice o charakterze historycznym i patriotycznym. 
Opiekun Szkolnego Koła Militarnego, którego celem jest poznawanie historii i tradycji polskiego czynu zbrojnego oraz organizacja rekonstrukcji historycznych. Został wyróżniony odznakami: „Za zasługi dla miasta Łodzi”, „Za opiekę nad zabytkami”, „Zasłużony dla kultury polskiej”. Otrzymał zaszczytny tytuł Łodzianina Roku 2016.
Spacer po Starym Cmentarzudo góry^
16.11.18 odbył się spacer po Starym Cmentarzu, będący integralną częścią seminarium. Dedykowany był uczestnikom, którzy przybyli do Łodzi z wielu województw i wcześniej nie mieli okazji podziwiać tego miejsca, jednego z symboli wielokulturowej historii miasta. Przewodniczka miejska, członkini Nieformalnej Grupy REM, Edyta Wiśniewska, oprowadziła uczestników po całej nekropolii, kładąc jednak szczególny nacisk na pokazanie części ewangelickiej. Goście mogli zachwycić się pięknem zaklętym w kamieniu, poznając jednocześnie historię Łodzi. Szybko zapadający zmrok wzmocnił jeszcze niepowtarzalny listopadowy klimat...
Tekst i zdjęcia: Hanna Szurczak
 |
 |
 |
 |
 |
 |
Wystawa "Szły na wschód bataliony, szwadrony i pułki"do góry^
Wystawa autorstwa dr art. grafika/fotografika Piotra Wypycha "Szły na wschód bataliony, szwadrony i pułki" dotyczy pozostałości, jakie I wojna światowa "odcisnęła" w sposób trwały na terenie dzisiejszego województwa łódzkiego. Autor od wielu lat poprzez pracę w Zespole Parków Krajobrazowych Województwa Łódzkiego oraz własne badania terenowe zwiedził, zinwentaryzował i odkrył na nowo wiele cmentarzy, mogił, umocnień i innych artefaktów historycznych związanych z frontem łódzkim z czasów „Wielkiej wojny”. Metodą montażu fotograficznego - nakładania na siebie niezależnych kadrów Piotr Wypych w sposób liryczny opowiada i ukazuje historie wojenne znad Pilicy, Warty i Rawki. Uzupełnieniem i wskazówką dla artysty była poezja tego okresu pisana przez : W. Broniewskiego, J.Tuwima czy G.Apollinaire’a. Większość prac z wystawy zawiera motywy jakie twórca odnalazł na cmentarzach wojennych, bądź pojedynczych mogiłach żołnierzy wszystkich narodów jakie brały udział w tym konflikcie na naszym terenie, inne ważne elementy w postaci zdjęć czy listów frontowych autor odnalazł w zbiorach rodzinnych bądź otrzymał od przyjaciół.
Tekst: Piotr Wypych, zdjęcia wystawy: Mariusz Wasilewski, zdjęcia wernisażu: Hanna Szurczak
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
Garść refleksjido góry^
Idea zorganizowania drugiej edycji seminarium pojawiła się tuż po zakończeniu obrad pierwszego, czyli w marcu 2017. Kiedy salę prelekcyjną Centrum Dialogu im. Marka Edelmana wypełniło blisko 100 osób (przy niewielkiej reklamie wydarzenia), poczuliśmy wagę przedsięwzięcia. Analiza ankiet ewaluacyjnych utwierdziła nas w przekonaniu, że warto kontynuować temat. Na fali tego entuzjazmu zaczęliśmy rozważać kształt kolejnej edycji.
Analiza ankiet wskazywała kierunki, których badania oczekiwali od nas słuchacze. Najogólniej rzecz ujmując chcieli spotkania z konserwatorami zabytków, władzami lokalnymi oraz przedstawicielami Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego. Na nasze zaproszenie nie odpowiedział nikt z wymienionych instytucji. Co prawda w drugiej edycji seminarium wystąpili proboszcz Marcin Undas ze Zgierza i proboszcz Waldemar Wunsz z Konina, jednakże ich obecność zawdzięczamy osobistej znajomości obu panów z Nieformalną Grupą REM (M. Undas) i Stowarzyszeniem Frydhof (W.Wunsz). Z czasu i miejsca nie skorzystali konserwatorzy z woj. łódzkiego, nie zareagowała na zaproszenie Generalny Konserwator Zabytków, pani Magdalena Gawin. Również Urząd Miasta i Urząd Marszałkowski nie wysłały swoich przedstawicieli na wydarzenie, które promowało Łódź i tego dnia gościło naukowców i praktyków z 9 województw. To jednak boli mniej niż fakt, że Kościół Ewangelicko-Augsburski z terenu całego województwa łódzkiego – zapraszaliśmy parafię z Pabianic, Piotrkowa Trybunalskiego, Kutna i samej Łodzi (poza wspomnianym wyżej zaprzyjaźnionym pastorem ze Zgierza) nie zechciał wysłuchać wystąpień, podczas których ludzie o różnych światopoglądach rozmawiali o ratowaniu cmentarzy, głównie ewangelickich.
Pomostem pomiędzy milczącym Kościołem, a społecznikami był referat otwierający seminarium, wygłoszony przez pastora Marcina Undasa. Prelegent ukazał historyczne przyczyny obecnej złej kondycji ekonomicznej Kościoła EA w Polsce i wyjaśnił, jak w wyniku decyzji okupanta doszło do utrwalenia się pojmowania kościoła ewangelickiego jako kościoła niemieckiego. Patrzenie na tę problematykę w kontekście historycznym pozwala uwolnić się od potrzeby rozliczania odpowiedzialnych za powojenne działania, nakierowane na zacieranie śladów po ewangelikach (czyli Niemcach). Pięć lat okupacji, pięć lat udowadniania, że ewangelik = Niemiec zrobiło swoje. Trzeba było czasu, trzeba było pokoleń, by tę równość zanegować.
Temat poruszony przez księdza Undasa był kontynuowany w wystąpieniu księdza Wunsza. Obydwie te wypowiedzi są znaczącym głosem w dyskusji toczonej nie tylko wśród społeczników. Ratujący pamięć o dawnych mieszkańcach swoich okolic rozumieją, że braku szacunku do zmarłych nic nie tłumaczy. Jednak szersze kręgi lokalnej społeczności, a nawet władza lokalna jeszcze nie zawsze potrafią uciec od stereotypów.
Rozważania na temat przyczyn popadania w ruinę cmentarzy pojawiły się w wielu wystąpieniach. Nie były jednak dominujące. Więcej słyszeliśmy o włączaniu do prac porządkowych społeczności lokalnych, o zarażaniu ideą poznania historii Małych Ojczyzn coraz młodszych pokoleń. Budujące były opowieści o tym, że obecnie działania Stowarzyszeń to nie tylko prace bezpośrednio na cmentarzach, ale prowadzenie poszukiwań w archiwach, zbieranie opowieści od mieszkańców, tworzenie baz danych, umożliwiających odnalezienie informacji o osobach pochowanych na zapomnianych nekropoliach. Widać w tym wiązanie nici, zerwanych przez wojnę i powojnie; próbę zasypania przepaści, jaka powstała między wczoraj a dziś. Pomagają w tym publikacje, którymi coraz liczniej chwalą się stowarzyszenia. Seminarium stało się swego rodzaju forum wystawienniczym. Prelegenci przywieźli ze sobą sporo tytułów, książki i broszury były rozdawane nieodpłatnie.
Ważną kwestią, która pojawiała się przy omawianiu działalności stowarzyszeń było wykorzystanie mediów. Umiejętne pozyskanie do współpracy mediów lokalnych, korzystanie z mediów społecznościowych jest znakiem obecnych czasów. Informowanie o swoich działaniach nie może być postrzegane jako promowanie siebie, jest promowaniem idei, nagłaśnianiem problemu oraz uwrażliwianiem nań coraz większej grupy ludzi. O skuteczności takich zabiegów wiedzą Lapidaria. Zapomniane cmentarze Pomorza i Kujaw, Frydhof, Fundacja „Anna”, „Studnia Pamięci”, Magurycz czy TONSC, czyli grupy z dużym (a nawet ogromnym, jak w przypadku Magurycza i Towarzystwa Opieki nad Starym Cmentarzem) doświadczeniem. Najmłodsze, Stowarzyszenie „Koimeterion”, właśnie się tego uczy i z pewnością spotkanie z grupami o tak znaczącym dorobku stanowiło wielką wartość edukacyjną.
Na seminarium wystąpili ze swoimi odczytami naukowcy różnych specjalności. Historycy, etnolodzy, archeolodzy, geografowie, historycy sztuki, artyści, językoznawcy, filozofowie, kulturoznawcy i socjologowie. Jak widać wiele dziedzin może znaleźć tematy badawcze na terenie znikających nekropolii. Dzięki tak szerokiemu spektrum prelegentów spojrzenie na problem ratowania pamięci było bardzo różnorodne. Nie zabrakło dyskusji. Najbardziej frapujące były spory o słowa, toczone zresztą od długiego czasu na różnych forach. Osobiście przychylam się do poglądu, że słowa kształtują postrzeganie rzeczywistości. Więc „istniejący, a nie „były”; „cmentarz”, nie „cmentarzyk”; „pozbawiony opieki”, nie „opuszczony”, ponieważ jego opiekunowie „zostali wypędzeni”, a nie „wyjechali”. Emocje wywołało słowo „rewitalizacja” - czy można przywrócić do życia miejsce pochówku? Miejsce można przywrócić do życia w świadomości lokalnej, zmarłym życia nie przywrócimy – tego jednak nie próbujemy. Zatem rewitalizujemy cmentarze, czy nie?
Niewątpliwą wartością łódzkiego seminarium była możliwość spotkania się przedstawicieli wielu pokoleń ratujących pamięć. Od seniorów, do których niewątpliwie zaliczyć należy reprezentującego Stowarzyszenie „Borussia” pana Wiktora Knercera, poprzez doświadczonych a jednocześnie mających wciąż wiele przed sobą Szymona Modrzejewskiego, Cezarego Pawlaka, Macieja Błachowicza, Martę Małkus, Piotra Wypycha, Małgorzatę Fabiszak, Annę Weronikę Brzezińską, Damiana Kruczkowskiego, Angelikę Babulę i Michała P. Wiśniewskiego aż po rewelacyjną młodzież. Tu wymienić trzeba Joannę Wałkowską, Monikę Cepil, Annę Majewską, Monikę Tarajko, Teresę Klimowicz i Jana Kutnika.
Młodzi naukowcy i społecznicy, pełni pasji i patrzący często z nowej perspektywy byli wartością dodaną naszego spotkania. W świat cmentarzy wprowadzają nowoczesne metody badawcze, o których istnieniu niewielu ze zgromadzonych słyszało, a jeszcze mniej mogło skorzystać. Nieinwazyjne technologie, drony i całe informatyczne zaplecze – jest się czego od nich uczyć. Do tego swoboda prezentowania swoich przemyśleń – przed tymi młodymi ludźmi otworzą się niejedne drzwi!
Podzieliłam się z Państwem swoimi osobistymi refleksjami. Z opinią uczestników zapoznać się będzie można po przeprowadzeniu analizy ankiet ewaluacyjnych.
Autor opracowania: Hanna Szurczak
Ankieta ewaluacyjnado góry^
Podsumowaniu seminarium „Cmentarze, milczący świadkowie historii. Edycja druga” służyła ankieta ewaluacyjna. Opublikowana na dysku Google zapewniła całkowitą anonimowość. Dostęp do niej został rozesłany wszystkim osobom uczestniczącym w seminarium oraz opublikowany na profilu FB Ratując pamięć – Wiejskie cmentarze ewangelickie województwa łódzkiego. W badaniu wzięło udział 37 osób, co stanowi blisko 58% ogółu.
Ankieta składała się z trzech części. Pierwsza, będąca metryczką, pozwoliła nam dowiedzieć się, czy na spotkaniu pojawiły się zupełnie nowe osoby, czy też takie, które uczestniczyły w pierwszej edycji oraz uzyskać informację o wieku uczestników (pytanie dodane na prośbę jednego z gości)
I tak 51,4% ogółu badanych stanowiły osoby, które były uczestnikami (w jakimkolwiek charakterze) poprzedniej edycji, zaś 48,6% ankietowanych pojawiła się po raz pierwszy. Jeśli chodzi o przekrój wiekowy, to cechował się dużą rozpiętością. Najmłodszy uczestnik nie przekroczył 25 roku życia, zaś najstarszy przekroczył 65 rok. Najliczniejszą grupę stanowiły osoby w przedziale wiekowym 35-44 lata; było to 45,9% ankietowanych. Pozostałe przedziały odpowiednio: 25-34 lata – 13,5%, 45-54 lata – 27% oraz 55-64 lata – 8,1%.
Druga część ankiety dotyczyła strony organizacyjnej. Spytaliśmy o kanały informacyjne, jakimi dotarła do zainteresowanych wiadomość o seminarium. Zdecydowana większość ankietowanych (74,3%) pozyskała tę informację w drodze osobistego zaproszenia bądź (37,1%) z profilu fb Ratując pamięć – Wiejskie cmentarze ewangelickie województwa łódzkiego. Z profilu fb Centrum Dialogu im. Marka Edelmana informacja dotarła do 11,4% ankietowanych, zaś z innych profili – do 11,5%. Ponieważ można było wybrać więcej niż jedną odpowiedź, suma nie da nam 100%.
W części dotyczącej organizacji spytaliśmy o ocenę czasu trwania seminarium (przypominam: od 9.00. do 19.00.). 16,2% ankietowanych uznało go za zbyt długi, a 13,5% za zbyt krótki. Zdecydowana większość – 70,3% stwierdziła, że był odpowiedni. Jeśli chodzi o przerwy: ich ilość i czas trwania były odpowiednie dla 81,1% ankietowanych. 16,2% stwierdziło, że były zbyt krótkie, a 2,7% uznało je za zbędne.
Podczas drugiej edycji, dzięki grantowi ze środków zadania Miejski Program Mikrograntów współfinansowanego ze środków Miasta Łodzi realizowanego przez Centrum OPUS, mogliśmy zaproponować uczestnikom skromną aprowizację. O jej ocenę również poprosiliśmy. 16,2% ankietowanych uznała, że nie była wystarczająca, jednak 54,1% odpowiedziało, że raczej tak, a 29,7% stwierdziło, że była zdecydowanie wystarczająca.
Część organizacyjną podsumowało pytanie o osobiste uwagi. Były to wnioski, mogące podnieść jakość kolejnych tego typu spotkań. Poniżej nie zostają wymienione uwagi, według których organizacja była odpowiednia.
- Seminarium mogłoby trwać dwa dni, by wystąpienia nie były tak skomasowane.
- Jeden dzień seminarium można przeznaczyć na zwiedzanie.
- W widocznym miejscu powinien wisieć program seminarium.
- W internecie powinien być program seminarium do pobrania w wersji pdf.
- Konieczna jest większa dyscyplina czasowa.
- Czas na wystąpienie powinien być dłuższy.
- Podczas seminarium powinien być dostępny wydrukowany program szczegółowy seminarium.
- Przydatna byłaby informacja o miejscach, z których można zamówić obiad za opłatą.
Część trzecia ankiety dotyczyła oceny strony merytorycznej seminarium. Rozpoczynało ją pytanie o powód uczestniczenia w seminarium. I tutaj możemy odpowiedzi zgrupować w kilku kategoriach:
- aktywne uczestnictwo w ratowaniu nekropolii
- zainteresowanie historią lokalną
- chęć podzielenia się swoimi doświadczeniami
- chęć nabycia doświadczeń
- podzielenie się wynikami własnych badań naukowych oraz poznanie osób zajmujących się taką samą tematyką badań
- wymiana doświadczeń
- postulat tworzenia grupy lobbującej
- poszukiwanie wiedzy o cmentarzach ewangelickich, symbolice, ochronie
- pasja
Ważne było dla nas pytanie o to, czy udało się ankietowanemu nawiązać podczas seminarium nowe kontakty z interesującymi osobami, które mogą owocować współpracą? Z wielką satysfakcją odnotowujemy fakt, że aż 86,5% respondentów wybrało odpowiedź „tak”. Trochę mniej odpowiedzi twierdzących – 73% - udzielono na pytanie „Czy udało się podczas seminarium znaleźć odpowiedzi/rozwiązania, których Pani/Pan poszukiwał/a, przychodząc na to spotkanie?”. Korzystny dla oceny naszego seminarium jest rozkład odpowiedzi na następne pytanie. 59,5% ankietowanych stwierdziła, że tematyka seminarium „raczej” odpowiadała ich oczekiwaniom, a 40,5% odpowiadała „zdecydowanie”. Odpowiedź na kolejne pytanie otwiera perspektywę: potrzebę kolejnego spotkania widzi 100% ankietowanych, przy czym 24,3% „raczej tak”, a 75,7% „zdecydowanie tak”.
Kolejne trzy pytania wymagają analizy poszczególnych wypowiedzi. Przy pytaniu o to jakiego prelegenta chciałaby ankietowana osoba posłuchać podczas kolejnego seminarium, padały odpowiedzi ogólne:
- konserwatora zabytków
- osób z województw, które w tym roku nie były reprezentowane
- kogoś, kto przedstawi historię opieki nad grobami wojennymi
- organizacji, które bezpośrednio wpływają na stan cmentarzy
- praktyków
- kogoś z Rabinicznej Komisji ds. Cmentarzy
Były też imienne zapotrzebowania, które – co dziwić może – pokrywały się z prelegentami występującymi na tym spotkaniu. Z propozycji nowych prelegentów pojawiło się nazwisko Krzysztof Bielawski.
Ciekawe są odpowiedzi ankietowanych na pytanie: „Jaką tematyką chciałaby Pani/chciałby Pan zająć się na kolejnym spotkaniu?” Mogą stanowić scenariusz na kilka spotkań. I to o różnorodnej tematyce. Tu też możemy pogrupować odpowiedzi w kategorie.
- technika odnawiania i sposoby zabezpieczania nagrobków i płyt
- inwentaryzacja cmentarza
- odczytywanie inskrypcji nagrobnych
- pozyskiwanie funduszy
- wymiana doświadczeń z prowadzeniem prac przy zabytkach
- symbolika nagrobna
- zapomniane cmentarze Warmii i Mazur
- działania prowadzone w pozostałych czterech województwach
- cmentarze ewangelickie w koloniach józefińskich w woj. małopolskich i podkarpackim
- kwestia pamięci lokalnej
- stan prawny cmentarzy ewangelickich
- problemy w ratowaniu cmentarzy od strony prawno-administracyjnej
- blaski i cienie zaangażowania mieszkańców, władz lokalnych i innych organizacji
- cmentarze żydowskie, prawosławne
- ochrona wartości artystycznej obiektów
- formy współpracy z lokalnymi podmiotami, które mogą zaowocować stałą opieką nad cmentarzem
- organizacja grupy lobbującej na rzecz ratowania cmentarzy
- wymiana doświadczeń pomiędzy uczestnikami – FORUM
- ujednolicenie języka
Podsumowaniem części dotyczącej strony merytorycznej była prośba o dodatkowe uwagi. One również w znaczący sposób mogą podnieść jakość kolejnego spotkania.
- Podzielić wystąpienia na część teoretyczną i metodyczną.
- Rozszerzyć tematykę seminarium o inne obiekty ewangelickie np. zbory, szkoły.
- Zmienić proporcje: mniej teoretyków, więcej praktyków.
- Stworzyć możliwość nabycia książek związanych tematycznie z wystąpieniami.
- Poświęcić więcej miejsca na kwestię stanu prawnego cmentarzy.
- Rozważyć zaproszenie gości z innych krajów.
- Program ułożyć pod kątem pogłębiania tematyki, z zawężoną problematyką.
- Zbyt wielka ilość wykładów była oparta na wykresach – statystyce.
- Brak konserwatora, praktycznych porad to minus w tej edycji.
- Rozszerzyć tematykę o cmentarze innych wyznań.
- Po każdym wystąpieniu dać możliwość zadawania pytań
- Dyskusja i FORUM po każdym bloku
- Stworzyć komisję, zbierającej tematy/postulaty do przedyskutowania/opracowania/lub zebrania w grupy tematyczne dla dalszych prac.
Analiza ankiet pozwala na dostrzeżenie zmian w środowisku cmentarników. W tegorocznej edycji przeważały wystąpienia naukowców oraz reprezentantów grup formalnych. Stąd zarówno poruszana tematyka, jak i wnioski poseminaryjne pogłębiają wiedzę i pokazują, w jakim kierunku nasze działania zmierzają – w kierunku ujęcia w ramy formalne oraz konsolidacji działań społecznych w oparciu o badania naukowe. Mamy nadzieję, że zebrany w opracowaniu materiał posłuży do tego celu.
Autorka analizy: Hanna Szurczak
