Jestem z Głuchoniemców...
Przedstawiam tekst napisany przez pana Konrada Szmyda, przedsiębiorcę i pasjonata historii lokalnej z Podkarpacia, autora publikacji dotyczących I wojny światowej(np. link: Szemberek 1915. Zapomniana bitwa I wojny światowej w Zawadzie)
Głuchoniemcy (Walddeutsche, Taubdeutsche) to ludność pochodzenia niemieckiego (m.in. z Saksonii, także w niewielkim odsetku szwedzkiego), głównie rolnicza lub rzemieślnicza, osadzana na terenie dzisiejszego woj. Podkarpackiego/Małopolskiego począwszy od okresu rządów Kazimierza Wielkiego do - wedle różnych rachub - wieku XVII. Istnieją różne teorie odnośnie etymologii określeń "Głuchoniemcy, głuchoniemczyzna". Dwie najbardziej prawdopodobne podają tezę, iż źródłosłów pochodzi od dziewiczych, często izolowanych terenów zajmowanych przez kolonistów celem zagospodarowania lub - bardziej dosłownie - iż z czasem skutkiem asymilacji niemieccy przybysze stali się głusi na język swych przodków.
W szczytowych momentach liczyli ok. 30% wieloetnicznej społeczności pojętego ogólnie Pogórza Karpackiego, relikty ich zamieszkiwania na tych terenach są powszechnie zauważalne do dzisiaj w postaci nazwisk oraz pozostałości językowych, także dawnego budownictwa. Wyróżnić możemy trzy główne regiony lokowania niemieckich osadników oraz ich wsi na prawie magdeburskim - okolice Tarnowa w kierunku Pilzna i Biecza, okolice Rzeszowa ze szczególnym udziałem miejscowości wokół Łańcuta (Markowa) oraz powszechnie wsie (Iskrzynia, Kombornia, Łężany, Krościenko Wyżne) w okolicach Krosna (Doły Jasielsko-Sanockie) z lokalną tzw. "stolicą głuchoniemczyzny" - wsią Haczów (najprawdopodobniej pierwotnie "Hanshof"). Dokument lokacyjny Haczowa pochodzi z roku 1388, w którym król Władysław Jagiełło potwierdza dokument pierwotny wystawiony przez Kazimierza Wielkiego. Data jego nie jest znana, z niewielkim marginesem błędu stwierdzić można, iż nastąpiło to w okolicach roku 1352.
Ze wsi Haczów pochodzą nasze korzenie. Mój tata Zbigniew urodzony w Haczowie w roku 1953 jako najstarszy z piątki rodzeństwa oraz babcia i dziadek - Janina (zm. 1994) - z domu Kohut, czytane jako "Kogut", co wskazuje również na istotny w tych stronach udział etnosu rusko-ukraińskiego oraz Mieczysław (zm. 1995) Szmydowie oraz ich przodkowie.
Pierwsza wzmianka o zamieszkiwaniu naszej rodziny w Haczowie pochodzi z roku 1548, zamieszczona została w Protokole lustratorów królewskich (tzw. Inwentarzach). Nazwisko kmiecia figuruje jako "Smid", co stanowi spolszczenie jeszcze wcześniejszego, zapewne brzmiącego bardziej z niemiecka nazwiska. Mimo typowo wiejskiego charakteru zamieszkującej ludności, tak wczesne daty są dość typowe dla występujących do dzisiaj w regionie Haczowa głuchoniemieckich nazwisk i pod względem początku oraz ciągłości zamieszkiwania na terenie Rzeczypospolitej porównywalne są np. do społeczności polskich Tatarów.
Tego typu nazwiska wraz z ich ewolucją w kierunku spolszczenia, przemieszane z nazwiskami polskimi oraz ukraińsko-ruskimi (łemkowskimi) do dzisiaj stanowią cechę charakterystyczną opisywanego regionu. Przykładowo - Hakarth ->Hekiert -> Ekiert, Wolf -> Wulf -> Wulw, Riss -> Rysze -> Rajchle -> Rajchel, Preisner->Prajznar, czy nasze nazwisko - zapewne Schmidt ->Smid ->Szmid ->Szmyd. Oprócz tego swoiste dla szerokiego regionu Haczowa nazwiska to m.in. Pojnar, Rozenbajgier, Szajna, Pelczar, Boczar, Ulman, Szpunar, Szworc.....
Nie sposób pominąć znajdujący się w Haczowie kościół drewniany z przełomu wieków XIV/XV z późnogotyckimi polichromiami wykonanymi w roku 1494. Budowla stanowi największy powierzchniowo (380 m²) drewniany kościół gotycki w Europie, w 2003 r. obiekt wpisany został na listę światowego dziedzictwa kulturowego UNESCO. Wydaje się, iż katolicyzm lub szybką asymilację w jego kierunku wymienić można jako jedną z cech głuchoniemieckich kolonistów.
Głuchoniemcy nie od razu zaczęli posługiwać się językiem polskim. Potwierdzają to z całą pewnością dokumenty wizytacji biskupiej odbytej w początkach wieku XVII stwierdzające, iż na omawianym terenie język niemiecki nadal znajduje się w powszechnym użyciu. Bezcenne dokumenty ewolucji języka niemieckiego i asymilacji miejscowej głuchoniemczyzny stanowią pod tym względem spisane w wieku XIX pieśni religijne Głuchoniemców z Markowej i Łańcuta. Wiele wyrazów tego pochodzenia używamy do dzisiaj, szczególnie w pewnych dziedzinach rzemiosła, będącego niegdyś domeną niemieckich osadników - jak m.in. cyrkularka, szlauf/waserwaga, warstat, hybel, raszpla, rydel, majzel, laubzega, sztychówka, brecha, brus, pilśnić, blechować.....
Na koniec tego krótkiego referatu, który to miałem zaszczyt i przyjemność poczynić, za zasadne uważam oddanie potomkom dawnych Niemców pewnej historycznej sprawiedliwości, o której - mam wrażenie - nie wspomina się zbyt często. Głuchoniemcy zapisali się na kartach historii jako żarliwi patrioci, w pełni identyfikujący się z wybraną przez ich przodków ojczyzną. Wystarczy wspomnieć, iż zamordowana za ukrywanie żydowskich sąsiadów rodzina Ulmów z Markowej wywodziła się właśnie spośród nich. Podczas II wojny światowej, a de facto jeszcze przed jej wybuchem, niemieccy naukowcy prowadzili szeroko zakrojone badania w ramach operacji "Hatschower" (Haczowianin), która zaowocować miała stworzeniem z karpackich Głuchoniemców organizacji kolaboracyjnej podobnej do Goralenvolk, a następnie rozszerzenia jej na cały region. Mimo proponowanych przywilejów i korzyści żaden mieszkaniec opisywanego regionu nie zadeklarował narodowości niemieckiej ani chęci przystąpienia do tworzonych struktur, co więcej - liczni potomkowie kolonistów działali w różnorakich polskich organizacjach bojowych i konspiracyjnych, jak ZWZ-AK czy Bataliony Chłopskie. W wyniku porażki oraz braku odzewu w rejonie Haczowa, akcję ostatecznie zarzucono.
Konrad Szmyd, sierpień 2022
Zdjęcia:
1. Moi babcia i dziadek - Janina i Mieczysław Szmydowie - po lewej i prawej. (lata 80.)
2. Moi rodzice - Maria i Zbigniew Szmyd oraz ja. (również 80. lata)
Bibliografia - Stanisław Rymar "Haczów - wieś ongiś królewska", Projekt "Głuchoniemcy" link: www.facebook.com/GluchoniemcyUW
zbiory własne
